વકાલત હમેં હી કરની હૈ |

વકાલત હમેં હી કરની હૈ |
લીના મેહેંદળે

મેરે સામાજિક લેખોં કા પહલા આલેખ સંગ્રહ, ‘જનતા કી રાય’ કાફી ચર્ચિત રહા | ઉસીસે તય હુઆ કિ યહ દૂસરા આલેખ સંગ્રહ ભી સંકલિત કિયા જાય | પહલા લેખ ‘હૈ કોઈ વકીલ’ મુંબઈ કે કુખ્યાત અંડરવર્લ્ડ સરગના માયા ડોલસ કે પુલિસ એનકાઊંટર સે સંબંધિત ઔર અન્તિમ લેખ ‘યહ વ્યર્થ ન હો બલિદાન’ રાષ્ટ્રીય મહામાર્ગ કે ભ્રષ્ટાચાર ઉજાગર કરને કે પ્રયાસ મેં જિસને જાન કી બાજી લગાઈ ઉસ સત્યેંદ્ર દુબેસે સંબંધિત | યે સારે લેખ પ્રાય: પિછલી સદી કે અન્તિમ દશક કે હૈં | દોનોં ઘટનાઓં મેં દાઁવ પર લગા હૈ હમારા લોકતંત્ર | પહલે લેખ મે 16 નવંબર, 1991 મે મૈંને સવાલ ઉઠાયા થા કિ લોકતંત્ર કી વકાલત કરને કે લિયે કહાઁ હૈં કોઈ ઉચિત ન્યાયાલય ઔર કહાઁ હૈં ઉચિત વકીલ? ઔર આજ ભી મુઝે લોકતંત્ર કો ન્યાય મિલે યહ ચિન્તા તો હૈ, પર યહ ભી પતા હૈ કિ ઇસકી વકાલત મેં હમેં હી આગે આના હૈ |

ઇસ આલેખ સંગ્રહ મેં ઐસે કઈ મુદ્દે ઉઠાયે હૈં જિનકે લિયે હમેં કિસી ન કિસી મંચ પર વકાલત કરની હૈ | ક્યોંકિ ઉન સભી મુદ્દોં મેં લોકતંત્ર હી દાઁવ પર લગા નજર આતા હૈ - ચાહે વહ હર્ષદ મેહતા યા હવાલા યા ફેયર ગ્રોથ જૈસા આર્થિક કાણ્ડ હો યા રૂપકુંવર કે જલાયે જાને કો સતી સાવિત્રી કે નામસે જોડને કા મામલા હો યા અગસ્ત ક્રાન્તિ દિવસ પર મુંબઈ મેં મહિલા સ્વતંત્રતા સેનાનિયોં પર અપને હી લોકતંત્ર મેં લાઠી બરસાને કા મામલા હો |

લોકતંત્ર કો સુદૃઢ બનાના હૈ તો વિકાસ કાર્યક્રમોં કી ભી ઉતની હી આવશ્યકતા હૈ જિતની - કાનૂની હતબલતા કો સંભાલને કી ઔર કુરીતિયોં પર પ્રહાર કરને કી | વિકાસ કાર્યક્રમોં મેં નએ ઔર વિવિધ પર્યાય ભી ઢઁૂઢને હોંગે | મસલન ક્યા બડે બાંધ હી વિકાસ હૈં યા છોટે બાઁધોકા પર્યાય ભી હૈ? ક્યા ઍલોપથી હી સ્વાસ્થ્ય - સુરક્ષા દે સકતા હૈ યા આયુર્વેદ, ઔર નિસર્ગ-ઉપચાર કી પ્રણાલિયોં કા પર્યાય ભી હમેં ચાહિયે? ક્યા હમેં મહિલાઓં કે પ્રતિ અપરાધ રોકને હૈં યા સ્ત્રી-ભ્રૂણ હત્યા કો હી ઇસકા સમાધાન માન લેં ઔર સારી સ્ત્રિયોં કો હી સમાપ્ત કર દેં? ઇસી પ્રકાર ગરીબ, શોષિત, દલિતોં કે લિયે આરક્ષણ નીતી કે મુદ્દે હૈં - ક્યા હમ કરેં જિસસે સામાજિક વિષમતા દૂર હો?

ઐસે હજારોં પ્રશ્ન પડે હૈં | દેશ કે તમામ ન્યાયાલયોં મેં જિતને કેસેસ આજ પડે હૈં શાયદ ઉતને હી પ્રશ્ન પ્રશાસકીય વ્યવસ્થા કો લેકર ભી હૈ | લેકિન ન્યાયાલયોં મેં વ્યવસ્થા સંબંધી પ્રશ્ન કમ હી આતે હૈં યા લાયે જા સકતે હૈં | ગરજ તો યહ હૈ કિ હમ સભી કે અંદર એક ન્યાયાલય હો, એક વકીલ હો ઔર ન્યાયોચિત ફૈસલા કરને કા, સંવેદનશીલતા કે સાથ ફૈસલા કરને કા ઔર ઉસ પર અમલ કરને કા જજ્બા ભી હો | ઔર જહાઁ એક ચને સે ભાડ નહી ફૂટે - હમેં એકત્રિત ચર્ચા કર, ટીમ બના કર કામ કરને કા ગુર ભી આના ચાહિયે | યહ ટીમ સ્પિરિટ આયે યહ ભી લોકતંત્ર કી માઁગ હૈ |

યે સારે લેખ વિભિન્ન અખબારોં સે પ્રકાશિત હુએ | અતએવ ઉન સભી અખબારોંકા મૈં ધન્યવાદ કરતી હઁૂૈ | મુંબઈ સે દૈ. હમારા મહાનગર, સાપ્તાહિક રવિવાર, દિલ્લી સે હિંદુસ્તાન ઔર રાષ્ટ્રીય સહારા આદિ અખબારોં મે છપે યે લેખ અપને અપને સમય મેં ચર્ચિત રહે | ઇન્હેં એકત્ર કરને મેં પીસીઆરએ કી મેરી સહકર્મી રીના કા ભારી યોગદાન રહા | આલોકપર્વ પ્રકાશન કે ઉર્મિલાજી ઔર રામગોપાલ શર્મા કા ધન્યવાદ તો હૈ હી | સાથ મેં ઉનકે પુત્ર આલોક કે લિયે શુભાકાંક્ષા ભી હૈ જો એક અચ્છી સૂઝ બૂઝ, લગન ઔર વૈચારિક પરિપક્વતા લેકર પ્રકાશન ક્ષેત્ર મેં ઉતર રહા હૈ | ઇસ પુસ્તક કે તૈયાર હોને મેં ઉસકા તથા ઉનકે ચિત્રકાર રાય કા યોગદાન ભી ઉલ્લેખનીય હૈ |

ચલતે ચલતે એક ઉલ્લેખ કરના ઠીક રહેગા | દેશ કી પાઠક સંસ્કૃતિ ઘટતી જા રહી હૈ ઔર ઇસ પર ચિન્તા વ્યક્ત કી જાતી હૈ | ઇસીકે સાથ પાઠકોં કી રૂચિ ભી બદલ રહી હૈ | ક્યા કેવલ કથા, કવિતા ઔર ઉપન્યાસ હી સાહિત્ય હૈ - યા સમાજ-દર્શન સે જુડે આલેખ ભી સાહિત્ય કી શ્રેણી મેં આતે હૈં? ઇનકી ચર્ચા ઔર વકાલત કે લિયે ભી કોઈ મંચ અવશ્ય ઉપલબ્ધ કરવાના આવશ્યક હૈ | તભી હિન્દી સાહિત્ય અધિક મુખર ઔર પ્રખર હો સકેગા |
લીના મેહેંદળે

હિન્દી ભાષા ઔર મૈં

હિન્દી ભાષા ઔર મૈં

હિન્દી ભાષા સે મેરા લગાવ ઐસા હી હૈ જૈસા કિસી લાડલી બેટી કા અપની માઁ સે હોતા હૈ. લાડલી બેટી કો અપને લાડલે હોને પર ગરુર હોતા હૈ, વહ માઁ સે મિત્રતા કા નાતા ભી જોડ લેતી હૈ. માઁ કી અચ્છાઇયોં કો અધિક મનનશીલતા સે પરખ સખતી હૈ ઔર માઁ કે સમર્થન મેં ડટ ભી જાતી હૈ. બસ કુછ વૈસા હી.

ઇસકા એક કારણ યહ ભી થા કિ સ્કૂલ મેં હિન્દી મેં હમેશા સર્વાધિક અંક પાના ઔર ઉસકા કારણ શાયદ થા કવિતાએઁ એંવ ઉદાહરણ રટને કી ધુન. ફિર હિન્દી કે ઉત્તર પત્ર યા નિબન્ધ સ્પર્ધા મેં ઉનકા ખુલકર ઉપયોગ કરના. જહાઁ તક હિન્દી કા સવાલ થા બચપન કે પહલે દસ વર્ષ તક મધ્ય પ્રદેશ કી હિન્દી બોલને સુનને કે બાદ બિહાર કી હિન્દી અપને આપ મેં એક અદ્ભુત પરિવર્તન થા. સાથ હી બિહાર કી ક્ષેત્રીય બોલિયાઁ જૈસે મૈથિલી, ભોજપૂરી, મગધી ઔર સાથ મેં નેપાલી ઔર બંગાલી સુનને કો મિલી. કવિતાએઁ ઔર દોહે રટને કી ધુન ને બ્રજ ઔર અવધી સે પરિચય કરાયા ઔર ઉધર ઉર્દૂ ગ.જલોં ને ઉર્દૂ સે. ઇન સબકા તાના-બાના જુડતા રહા હિન્દી સે. કૉલેજ કે બાદ સાંસારિક જીવન મેં નૌકરી, તબાદલે ઇત્યાદી ને ભારતભર નચવાયા તો ઇસ પટ મેં ઔર ભી કઈ ક્ષેત્રીય બોલિયાઁ જુડતી ગઈ જૈસે રાજસ્થાની, પહાડી, મારવાડી, હરિયાણવી, પંજાબી, ગુજરાતી ઔર ઓડિયા. ઇનકા હિન્દી સે રિશ્તા ભી મુઝે વૈસા હી માલૂમ પડતા હૈ જૈસે દૂધ ઔર પાની કા, એક દૂસરે મેં ઘુલમિલ જાને વાલા. ઇસકે અલાવા હિન્દી મેં એક ઔર મનમોહક છટા લાઈ હૈ દક્ષિણ ભારતીય લોગોં ને. ઉનકી બોલચાલ કી હિન્દી મેં એક ગજબ કી મિઠાસ હોતી હૈ. ભલે હી અન્ય કોઈ ઉસે ટૂટી-ફૂટી કહે. ઉધર અસમિયા હિન્દી, મુમ્બઇયા હિન્દી, લખનવી અદબ વાલી હિન્દી, બંગાલી હિન્દી, ઓડિયા હિન્દી, હૈદરાબાદી હિન્દી યા નિજામી હિન્દી કે ભી અપને-અપને અનૂઠે રંગ હૈં. ઇન સભી ને મિલકર હિન્દી કા પટ બિલકુલ રંગ-બિરંગા ઇન્દ્રધનુષી કર દિયા હૈ.
આજ ભારત કી એક અરબ કી જનસંખ્યા મેં કરીબ ચાલીસ કરોડ લોગ કિસી ન કિસી ક્ષેત્રીય ભાષા કા પુટ ચઢાકર હિન્દી બોલતે હૈં ઔર કરીબ અસ્સી કરોડ લોગ હિન્દી કો સમઝ લેતે હૈં. અર્થાત્‌ વિશ્ર્વ કી અબાદી મેં હર આઠ મેં એક વ્યક્તિ હિન્દી કો સમઝતા હૈ. ઇતની સર્વવ્યાપકતા અંગ્રેજી, ઔર ચીની ભાષાઓં કો છોડ ઔર કિસી ભી ભાષા મેં નહીં હૈ ફિર ભી હમ યૂનો (સંયુક્ત રાષ્ટસંઘ) મેં ઇસ ભાષા કો અન્તર્રાષ્ટીય માન્યતા પ્રાપ્ત ભાષા બનાને કે પ્રયત્નોં પર જોર નહીં દેતે, યહ એક દુખદ બાત હૈ.
એક દુખદ બાત ઔર હૈ. સ્વતંત્રતા આન્દોલન કે સમય હિન્દી કી માન્યતા ઇતની અધિક બઢ ગઈ થી કિ દેશ કે દૂર-દૂર કે કોને-કોને મેં હિન્દી પ્રચારિણી સભા યા તત્સમ કઈ સંસ્થાએઁ અપના-અપના યોગદાન હિન્દી કે લિયે દે રહી થીં. લેકિન પિછલે પચાસ વર્ષોં મેં યહ પૂરા પ્રયાસ તેજી સે શૂન્યવત્‌ હુઆ હૈ ઔર ઇસકા અપશ્રેય દો તરફ જાતા હૈ, પહલે તો દેશ કે વે રાજનેતા હૈં જિન્હોનેં અંગ્રેજી કે મોહ મેં રહતે હુએ સમ્પર્ક ભાષા કે રુપ મેં અંગ્રેજી કો સ્વીકાર કિયા.
જબ તક આજાદી પાને કા જુનૂન થા, હિન્દી કો એક પ્રતીક કે રુપ મેં સ્વીકાર કિયા ગયા થા. આજાદી કે બાદ ઇસે જુનૂન ઔર પ્રતીક કે ભાવનાત્મક ધરાતલ સે વ્યવહાર કે ધરાતલ તક લાને કે લિએ જો રાજાશ્રય આવશ્યક થા વહ મિલા નહીં, ઉલટે અંગ્રજી કી દુહાઈ હોતી રહી. યહાઁ તક કિ આજ અપની દેવનાગરી લિપી કે આઁકડે ભી સરકારી કામકા.જ મેં સે રદદ્ કિયે જા ચુકે હૈં જબકી સંવિધાન મેં યહ પ્રાવધાન થા કિ પાઁચ વર્ષોં કે અન્દર-અન્દર ઇન આંકડોં કી પુનર્સ્થાપના કે લિયે સંસદ યા સ્વયં રાષ્ટપતી કોઈ ભી ઉચિત દિશા નિર્દેશ કરેંગે.

દૂસરા બડા દોષ મૈં માનતી હૂઁ હિન્દી સાહિત્યકારોં કા. હિન્દી કે ઇતિહાસ મેં કહીં ભી ન તો અન્ય ભાષાઈ ભારતીયોં કે હિન્દી યોગદાન કા મૂલ્યાંકન ઔર સમાદર કિયા ગયા, ન ઉનકા જિન્હોંને હિન્દી કે પ્રચાર કાર્ય મેં સ્વતંત્રતા સે પહલે હાથ બંટાયા, ન ઉનકા જિન્હોંને અપની માતૃભાષા કે સાથ-સાથ હિન્દી મેં કુછ લેખન કિયા. આજ ભી કઈ હિન્દી સાહિત્યકાર યહ માનકર ચલતે હૈં કિ ચૂઁકિ ઉનકા લિખા હુઆ અધિક પાઠકોં કી નિગાહ મેં આને કી સમ્ભાવના હૈ અતએવ ઉનકા લેખન શ્રેષ્ઠ હૈ. અન્ય ભાષા મેં કોઈ લિખતે હોં તો કોઈ હોંગે, નગણ્ય. હમ ક્યોં ઉનકો જાનેં? યહી રવૈયા દેખને કો મિલા. હિન્દી કે કિતને લેખક હૈં જિન્હોંને જાનને કા પ્રયાસ કિયા કિ કોઈ બંગાલ કી મહાશ્ર્વેતા યા મરાઠી કી દુર્ગા બાઈ ભાગવત જા ગુજરાતી કે ગુલાબ દાસ બ્રોકર યા તમિલ કે જાનકી રામન ક્યા લિખતે હૈં. હાઁ, વિક્રમ સેઠ યા અરુંધતી રાય જૈસે ગૈર હિન્દી સાહિત્યકાર અંગ્રેજી મેં લિખતે હૈં તબ હિન્દી સાહિત્ય જગત મેં અવશ્ય ઉસકી ચર્ચા હોતી હૈ.

એક જમાના થા જબ મહારાષ્ટ મેં આંતર ભારતી નામક સંકલ્પના કા ઉદય હુઆ. ઇસકે અન્તર્ગત મરાઠી લોગોં ને ધડલ્લે સે અન્ય ભારતીય ભાષાએઁ સીખની આરમ્ભ કી. અધિક જોર રહા બંગાલી ઔર કન્નડ કા ઔર ઉનકી કઈ રચનાએઁ મરાઠી મેં અનુવાદિત હુઈ. તબ તક હિન્દી ભાષિયોં કે રવૈયે કે પ્રતિ ક્ષોભ પ્રકટ હોના શુરુ હો ગયા ઔર દેખતે-દેખતે મરાઠી લોગોં ને અપની કમજોરિયોં કા દોષ હિન્દી કે સિર મઢના આરમ્ભ કિયા. અભિભાવક દુખ મનાને લગે કિ ઉનકે પાલ્ય જબ આપસ મેં બાતેં કરતે હૈં તો હિન્દી મેં કરતે હૈં, લેકિન થોડે હી સમય મેં ચિત્ર પલટા ઔર વહી અભિભાવક ધન્યતા મહસૂસ કરને લગે કિ ઉનકે પાલ્ય આપસ મેં અંગ્રેજી મેં બાતે કરતે હૈં. યાની અંગ્રજી હો ગઈ પરમ સખી, ભલે હી ઉસકે કારણ માતૃભાષા ભૂલતી હો, ઔર હિન્દી હો ગઈ દુશ્મન ભલે હી લિંગ્વિસ્ટિક દૃષ્ટિકોણ સે વહ મરાઠી કે નજદીક હો . યહી ઘટનાક્રમ હર રાજ્ય મેં રહા, ચાહે વહ તમિલનાડુ હો, આન્ધ્રપ્રદેશ હો, બગાંલ હો, મણિપુર હો.
અબ ભી યદી હિન્દી ભાષા કે પક્ષધર અન્ય ભારતીય ભાષાઓં કે સમ્માન મેં નહી જુટેંગે તો આને વાલે દિનોં મેં અંગ્રેજી કે મુકાબલે સારી ભારતીય ભાષાઓં કી હાર કે લિએ વે જિમ્મેદાર હોંગે.
-----------------------------------------------------------------

હર જગહ વહી ભૂલ

હર જગહ વહી ભૂલ

ઇંડિયન એઅરલાઇંસ કી યંત્રચાલિત સીઢિયોં મેં ફંસકર જ્યોતિ જેઠાની નામક આઠ-વર્ષીય બાલિકા કી જાન ચલી ગઈ ઔર પ્રશાસન મુંહ લટકાને કે સિવાય કુછ નહીં કર સકા. દુખિયારી માં કા આક્રોશ સુનને કે લિએ રુકને તક કી સંવેદનશીલતા કિસી કે પાસ નહીં બચી થી. ફિર ઉસ માં કો આઠ લાખ રુપએ કા મુઆવજા દિયા ગયા ઔર સારે લટકે મુંહ ફિર સે અપની પુરાની જાની-પહચાની બેદિલી કે સાથ ઊઁચે ઉઠને કે કાબિલ હો ગએ. હમ ઔર આપ જો ઇસ દેશ કે પ્રશાસન કે લિએ ટૈક્સ ભરતે હૈં ઔર કઈ અન્ય તરીકોં સે દેશ કી ઉન્નતિ કે લિએ ઈમાનદારી સે જુટે રહતે હૈં, ક્યા યહ સવાલ પૂછ સકતે હૈં કિ હમારી જેબ કા આઠ લાખ રુપયા ગીતા જેઠાની કોદેકર સર ઊઁચા કરને કા હક પ્રશાસન કો કૈસે મિલ ગયા? ક્યા યહ ટૈક્સ કે રૂપ મેં દિએ ગએ હમારે પૈસે કા હમારી ઈમાનદારી કા દુરુપયોગ નહીં હૈ?

પિછલે પચાસ વર્ષોં મેં પ્રશાસન કો સુયોગ્ય બનાએ રખને કા એજંડા કિસી પાર્ટી યા કિસી સરકાર કા નહીં રહા. એક નૌકરશાહી વ્યવસ્થા હમને બ્રિટિશ રાજ સે વિરાસત કે રૂપ મેં પાઈ. ઉસે આને વાલી હર નઈ સરકાર ને વૈસે હી ચલતે રહને કો કહા, સિર્ફ દો બાતોં કો ભૂલકર. પહલી બાત થી કિ વહ નૌકરશાહી વ્યવસ્થા બ્રિટિશ રાજ કે ફલસફે કે લિએ ઉપયુક્ત થી ક્યા વહ હમારે સ્વતંત્ર દેશ કી સ્વતંત્ર નીતિયોં કે લિએ ભી ઉપયુક્ત થી? ઇસ સવાલ પર ગૌર નહીં કિયા ગયા. સરકાર યહ માનકર ચલતી રહી કિ નૌકરશાહી કે વ્યવસ્થાપન મેં બદલાવ કી કોઈ આવશ્યકતા નહીં. દૂસરી બાત કિ કોઈ પ્રશાસન, કોઈ નૌકરશાહી, કોઈ ભી મશીન નિયમિત દેખભાલ, નિયમિત સાફ-સફાઈ ઔર નિયમિત અપગ્રેડેશન કે અભાવ મેં અપની ઉપયોગિતા ખો બૈઠતી હૈ. ઇસ પૂરે વાક્ય મેં સબસે મહત્વપૂર્ણ શબ્દ હૈ 'नियमित'। અચ્છા ગાયક બનને કે લિએ આપકો નિયમિત રિયાજ કરના પડતા હૈ, વૈસે હી અચ્છા પ્રશાસન પાને કે લિએ આપકો ઉસકી સાફ-સફાઈ ભી નિયમિત રૂપ સે કરની પડતી હૈ. સરકારી પ્રશાસન મેં વહ નિયમિતતા તો હૈ હી નહીં- યહ ખયાલ ભી નહીં હૈ કિ ઇસ સફાઈ કી જરૂરત હૈ.

આજ પ્રશાસન કે વરિષ્ઠ અધિકારી માનકર ચલતે હૈં કિ ઉનકે સાથ કામ કરને વાલે નિચલી શ્રેણી કે કર્મચારિયોં કે સમૂહ કો અપની અંદરૂની તાકત હૈ જિસકે બલ પર વે અપને કો ખુદ હી સુધાર લેંગે. વરિષ્ઠ અધિકારી યહી માનતે હૈં, જાનતે નહીં ક્યોંકિ માન લેને મેં કોઈ મેહનત નહીં કરની પડતી. જાનના હો તો જાનને ઔર સમઝને કે લિએ મેહનત કરની પડતી હૈ. ઔર યદિ યહ જાનકારી હો ગઈ કિ ઉસ સમૂહ કે પાસ વહ અંદરૂની તાકત નહીં હૈ, તો સમૂહ કો સુધારને કી ઔર ઉસે તાકત દેને કી-યા યોં કહિએ કિ ઉસે સુયોગ્ય બનાને કી જિમ્મેદારી ભી સર પર આ જાતી હૈ. ઇતની ચખચખ મેં કૌન પડે? ઉસસે અચ્છા
હૈ માન લેના કિ નિચલે લોગ અપને આપ ખુદ કો સુધાર લેંગે.

પ્રશાસન કે વરિષ્ઠ અધિકારી માન લેતે હૈં તો અતિ વરિષ્ઠ અધિકારી ક્યા કરતે હૈં? વે ભી માન લેતે હૈં કિ ઉનકે છોટે અધિકારી યા તો બિલ્કુલ ગલતી નહીં કરતે યા અપને આપકો સુધર લેતે હૈં. ફિર સરકાર ભી માન લેતી હૈ કિ નૌકરશાહી અપને આપકો સુધાર લેતી હૈ. જનતા ભી માન લેતી હૈ કિ સરકાર અપને આપકો સુધાર લેતી હૈ. ઇસ પ્રકાર દેખા ગયા જાએ તો ઉસ ચક્રાકર શ્રૃંખલા કી કડી મેં હર જગહ વહી ભૂલ કી જા રહી હૈ - ક્યા કર્મચારી, ક્યા પ્રશાસન, ક્યા સરકાર ઔર ક્યા જનતા.

નાગરિક ઉડ્ડયન મંત્રી ને માન લિયા કિ ઉનકે મંત્રાલય કો સુધારને કી આવશ્યકતા હૈ યા નહીં, યહ જાનના ઉનકી જિમ્મેદારી નહીં હૈ. મંત્રાલય કે અફસરોં ને માન લિયા કિ વિમાનપત્તન પ્રાધિકરણ કી કમિયોં યા અચ્છાઇયોં કે બારે મેં પૂછને કિ જિમ્મેદારી યા જરૂરત ઉનકી નહીં. વિમાનપત્તન પ્રાધિકરણ કે દિલ્લી સ્થિત વરિષ્ઠ અધિકારી ને માન લિયા કિ ડયૂટી પર તૈનાત અધિકારિયોં કી સુયોગ્યતા કે બારે મેં જાનને કી જિમ્મેદારી ઉસકી નહીં. ઔર ડયૂટી લગે અધિકારી ને કહા કિ કર્મચારિયોં કી સુયોગ્યતા કે બારે મેં જાનને કી ઉનકી કોઈ જિમ્મેદારી નહીં. કર્મચારિયોં ને ભી માન લિયા કિ સુયોગ્ન હોને કી ઉનકી કોઈ જિમ્મેદારી નહીં. ઐસે જાન ગંવાઈ જ્યોતિ જેઠાની ને. ખુશી ખોઈ જેઠાની પરિવાર ને. આઠ લાખ રુપયે ગંવાએ દેશ કે ખજાને યાની કિ હમને ઔર આપને. ઔર લટકાએ સરોં કો ફિર સે ઊઁચા, ઉદ્ધત ઔર ગૈર-જિમ્મેદાર રખને કા ફખ્ર પાયા ઉન કર્મચારિયોં ને, વિમાનપત્તન અધિકારિયોં ને, નૌકરશાહી કે વરિષ્ઠ અધિકારિયોં ને, મંત્રીજી ને, સરકાર ને ઔર સરકાર કો સુધારને કી અપની જિમ્મેદારી સે બેખયાલ જનતા ને.

અબ નયા વર્ષ હમારે સામને હૈ. પ્રશાસન કો સુયોગ્ય બનાને, બઢાને ઔર બનાએ રખને કે લિએ નિયમિત પ્રયાસોં કી જરૂરત હોતી હૈ. ક્યા હમ ઔર હમારી સરકાર ઔર નૌકરશાહી સુયોગ્ય પ્રશાસન કો અપના એજંડા બના સકતે હૈં? યા હમેં ઔર કઈ દુર્ઘટનાઓં, કઈ જિંદગિયોં ઔર કઈ લાખ રુપએ કા મુઆવજા દેને કી પ્રતીક્ષા કરની પડેગી?

૩૦, દિસમબર ૧૯૯૯...................

ઉઠો જાગો

ઉઠો જાગો

અબ વક્ત આ ગયા હૈ દેશ કી પચાસ કરોડ ઔરતોં ઔર પચાસ કરોડ મર્દોં કો યહ બતાને કા કિ ઉઠો, જાગો ઔર સોચો કિ સતી શબ્દ કે પીછે તુમને કિતની ગલત ધારણાએં પાલ રખી હૈં. ક્યોં ઔર કહાં સે હમારે સમાજ મેં યહ ગિરાવટ આ ગઈ કિ સતી ઔર સાવિત્રી ને જો કિયા, ઠીક ઉસકા ઉલટ હમ આજ કર રહે હૈં-ઔર ઉન્હીં કે નામ કી દુહાઈ દેકર?

સતી શબ્દ સામને આયા શિવપ્રિયા ઔર શિવ-પત્ની દક્ષ પ્રજાપતિ કી પુત્રી સતી કે નામ સે. જરા દેખેં કિ સતી કી કથા ક્યા હૈ. કથા યોં હૈ કિ જબ સમાજ મેં અભી તય નહીં હુઆ થા કિ કિસ દેવતા કો કિતના ઉચ્ચ સમ્માન દિયા જાએગા તબ યહી સબ તય કરને દક્ષ પ્રજાપતિ ને એક યજ્ઞ કિયા. કિસી ઈર્ષ્યાવશ યહ પહલેસે હી તય થા કિ ભગવાન શંકર કો યજ્ઞ મેં ન તો નિમંત્રિત કિયા જાએગા. સતી કો ભી નિમંત્રણ નહીં મિલા. લેકિન ઉસને સોચા, પિતા કે યજ્ઞ કે નિમંત્રણ કી પ્રતીક્ષા ક્યોં કરૂઁ? ઔર ભગવાન શંકર કે મના કરને પર ભી યજ્ઞસ્થલ ચલી ગઈ. વહાં દેખા કિ શિવ કો સમાજ કે સામને અનુલ્લેખિત-અચિર્ચિત રખને કી ઔર સમ્માન સે વંચિત રખને કી સારી યોજના બન ચુકી હૈ. જબ સતી ને ઇસ વ્યવસ્થા પર વિરોધ પ્રકટ કિયા તો ઉસકા અપમાન કિયા ગયા. ઇસ પર સતી ને ઉસ યજ્ઞ કો કોસા, ઉસમેં ભાગ લેને વાલે દેવતાઓં કો કોસા ઔર સમાજ કો ભી કોસા કિ કૈસા હૈ યહ યજ્ઞ ઔર યહ સમાજ જો એક લાયક વ્યક્તિ કી યોગ્યતા કો નહીં પહચાન પાતા ઔર ઉસ લાયક વ્યક્તિ કા જો હક બનતા હૈ ઉસી હક કો નાકબૂલ કિયા જાતા હૈ.

સતી ને ધિક્કારા અપને પિતા કો, ઉન દેવતાઓં કો ઔર ઉસ સમાજ કો. લેકિન જબ તક ખુદ શિવ અપના હક ન જતાએં, લોગ ક્યોં ઉનકા હક માનને લગે? ઔર શિવ તો પરમ સંતુષ્ટ પુરુષ. વે અપના હક આએંગે હી નહીં. તબ સતી ને અપને યોગબલ સે અગ્નિ ઉત્પન્ન કી ઔર લોગોં કો યહ શાપ દેતે હુએ પ્રાણાર્પણ કિયા કિ લોગોં, ઉચિત વ્યક્તિ કો ઉચિત સમ્માન ન દેને કા દંડ તુમ્હેં અવશ્ય મિલેગા. મેરે પતિ કો યહાં આના પડેગા ઔર અપના હક પ્રસ્થાપિત કરના પડેગા.

ઐસી થી સતી જિસને ઉચિત સમ્માન કી લડાઈ લડી. ન સિર્ફ સમાજ કો, બલ્કિ અપને પતિ કો ભી ચુનૌતી દી કિ સમાજ મેં ઉચિત વ્યક્તિ કો ઉચિત માન પ્રાપ્ત હોને કી પ્રણાલી લાની પડેગી. ઉચિત હક કે લિએ લડને વાલી ઐસી પહલી સ્ત્રી કી દેખિએ હમને ક્યા દુર્ગત બના ડાલી. સતી કે નામ સે યહ પ્રેરણા લેની ચાહિએ કિ ઉચિત વ્યક્તિ કો ઉચિત હક મિલે. ઇસકે બજાય હમને ક્યા કિયા? એક તો સમાજ કી ઐસી સ્થિતિ બના ડાલી કિ પતિ કે નિધન કે બાદ ઔરત કો સમાજ મેં કોઈ સ્થાન હી ન મિલે, સમ્માન કી બાત તો અલગ. ફિર ઉસે વિવશ કિયા જાએ આત્મહત્યા કે લિએ ઔર કહાં જાએ કિ દેખો વહ પતિ કે શવ કે સાથ જલ મરી ઇસલિએ વહ 'सती' હો ગઈ. લેકિન સતી તો અપને પિતા કી ઔર તત્કાલીન સમાજ કી મૂઢતા કો કોસતે હુએ અપને હક કે લિએ ઔર અપની આન કે લિએ અપને પતિ કે જીવિત હોતે હુએ અપને હી યોગબલ સે ઉત્પન્ન અગ્નિ મેં જલી. કહાં વહ આક્રામક, લડાકૂ વીરભાવ ઔર કહાં યહ સમાજ સે ડર કર જિંદા જલને કી મજબૂરી કે સામને શીશ ઝુકાના.

ઐસી કોઈ ભી ઘટના જહાં પતિ કે નિધન કી વિભીષિકા સે ત્રસ્ત હોકર ઔરત કો જલ જાના પડે, બગૈર લડાઈ લડે, બગૈર અપના હક માંગે, બગૈર સમાજ કો ચુનૌતી દિએ, એક મૂક હતાશા કે સાથ સમાજ કે સામને ઝુકના પડે, ઉસ ઘટના કો 'सती' કહને કે લિએ મૈં રાજી નહીં. ઔર ન હી સાવિત્રી કા નામ ઉસ ઘટના સે જુડ સકતા હૈ, ક્યોકિ સાવિત્રી તો સતી સે ભી અધિક જુઝારૂ, અધિક તેજસ્વિની ઔર સ્વયં યમરાજ કો જીતને વાલી હૈ. પૂરે સંસાર કી કિસી કથા, કિસી ઇતિહાસ મેં ઇસ મૃત્યુંજયી કી દૂસરી મિસાલ હી નહીં હૈ.

સતી ઔર સાવિત્રી સે હમ યહી પ્રેરણા લે સકતે હૈં કિ અપને હક કી લડાઈ લડની હૈ ઔર આવશ્યક હુઆ તો યમરાજ સે ભી જીતકર અપના સર ઊઁચા રખના હૈ.

જનસત્તા ????.૧૯૯૯

................

બાયોડીજેલ -- અપાર સંભાવના

एक बार मेरा यह लेख मराठी में छपने के बाद एक सज्जन मुझसे मिले और कहा -- ये लेख मुझे गुजराती में कहाँ मिलेगा?
अनुवाद तो मैं नही कर पाऊँगी लेकिन यह प्रयास है कि गुजराती लिपी में इसे डाल दूँ।
બાયોડીજલ : અપાર સંભાવનાએં

1.0
આજ પેટ્રો પદાર્થો કે બઢતે મૂલ્ય કે કારણ સભી ચિન્તિત હૈ. ખાસ કર ભારત જૈસે વિકસનશીલ દેશ મેં જહાઁ વિકાસ કી ગતિ બઢ રહી હૈ, વહાઁ ઊર્જા કી આવશ્યકતા ઔર ઊર્જા આપૂર્તિ કા પ્રશ્ન દેશ કે લિયે અહમ્‌ હો ગયા હૈ. આજ હમારી 'टॉप ટેન' પ્રાથમિકતાઓં મેં ઊર્જા આપૂર્તિ કા મુદ્દા આગ્રિમ હૈ.

૨.૦
પેટ્રો પદાર્થોં કી બઢતી ખપત ભી પૂરે સંસાર કે લિયે ચિન્તા કા વિષય હૈ - એક તો ઇસલિયે કિ ઇસકે ભંડાર સીમિત હૈં - દૂસરા ઇસલિયે કિ ઇનકે કારણ ધરાતલ સે ઊપર બસે હુએ કાર્બન કે સ્ટૉક મેં લગાતાર બઢોતરી હો રહી હૈ. જો કાર્બન ડાયઑક્સાઇડ બનકર ગ્રીનહાઊસ ગૈસ ઇફેક્ટ જૈસા પ્રતિકૂલ સંકટ પૈદા કરતા હૈ. ઇસસે વાયુમંડલ કા તાપમાન બઢતા જા રહા હૈ, હિમખંડ પિઘલ રહે હૈં, ઔર બાઢ, તૂફાન જૈસે તાત્કાલિક સંકટ ઉત્પન્ન હો રહે હૈં. ગંગોત્રી ઔર યમુનોત્રી કે ગ્લેશિયર ભી તેજી સે પીછે હટતે જા રહે હૈં, યદિ વે પિઘલ કર નષ્ટ હો ગએ તો એક સમય વહ ભી આ સકતા હૈ, જબ યે નદિયાં હી ના રહેં, જિન્હોંને હમારે દેશ કો સુજલામ્‌ સુફલામ્‌ બનાયા. ત્સુનામી, રીતા, કતરિના જૈસે સમુદ્રી બવંડર આતે રહેંગે સો અલગ.

ઐસે મેં હર દેશ ઊર્જા કે વૈકલ્પિક ﾋાોતોં કી તલાશ મેં હૈં. હમારે દેશ મેં જિન ﾋાોતો પર તેજી સે વિચાર ઔર કાર્ય હો રહા હૈ, ઉનમેં સૌર ઉર્જા પવન ઊર્જા, બાયોડીજલ, ઇથેનૉલ, બાયોગૈસ, કચરે સે ઊર્જા આદિ કઈ શામિલ હૈં.

૩.૦
સંભાવનાઓં કી દૃષ્ટિ સે આઁકને પર બાયો ડીજલ સબસે પ્રમુખ રુપ મેં ઉભરતા હૈ ક્યોંકિ યહ કિસાન કે હાથ મેં હૈ ઔર દેશ કે દસ કરોડ સે અધિક કિસાન બાયોડીજલ સે લાભ પા સકતે હૈં.

૪.૦
હાલ મેં પીસીઆરએ ને બાયોડીજલ સે સંબંધિત એક 'शुद्ध વાતાવરણ પ્રકલ્પ' અર્થાત સીડીએમ્‌ પ્રોજેક્ટ બનાયા હૈ જિસમેં ક્યોટો યા પ્રોટોકોલ કે તહત પ્રતિવર્ષ પાંચ કરોડ રુપએ પાયે જા સકતે હૈં. ઇસ પ્રકલ્પ કા અનુમાનિત ગણિત યોં હૈ કિ કરીબ દસ હજાર કિસાન બીસ હજાર હેક્ટર જમીન પર જટ્રોફા કે બીજ ઉગાએંગેં. ઇનસે કરીબ એક હજાર ઘાણિયોં મેં તેલ નિકાલા જાયગા ઔર કરીબ સૌ કેંદ્રોં મેં ટ્રાન્સ-ઇસ્ટરીફિકેશન કી વિધિ સે બાયોડીજલ બનાયા જાયગા. પ્રતિવર્ષ અનુમાનિત પચીસ હજાર ટન યાની તીન કરોડ લીટર બાયોડીજલ બનેગા. યાની ઇતને હી પેટ્રોડીજલ કી બચત હોગી. ઇસ બચત કે કારણ જો વાતાવરણ પ્રદૂષણ રોકા ગયા ઉસે કાર્બન એમિશન રિડક્શન યા ક્કઙ ઈકાઈ મેં માપને પર કરીબ ડેઢ લાખ ઈકાઈ પ્રદૂષણ કી બચત હોગી. પ્રગત દેશ ઐસી પ્રદૂષણ બચત ઈકાઈયાઁ ખરીદને કે લિયે ૭ ડૉલર સે બીસ ડૉલર પ્રતિ ઇકાઈ કા ભાવ ભી દેતે હૈં.

પીસીઆરએ ઐસે દસ હજાર કિસાન, એક હજાર ઘાણી ધારક ઔર એક સૌ - બાયોડીજલ ઉત્પાદકોં કા એક ગુટ બનાકર ઇસ પ્રકલ્પ કે માધ્યમ સે અપના દાવા પેશ કરેગા ઔર પ્રકલ્પ કે કાર્યકાલ મેં અર્થાત્‌ ૨૦૧૨ માર્ચ તક પ્રતિવર્ષ કમ સે કમ પાંચ કરોડ રુપયે પ્રાપ્ત કર સકેગા. ઇસમેં સે કિસાન, ઘાણીધારક, ઔર
બાયોડીજલ ઉત્પાદક કો લાભાંશ દેને કે સાથ સાથ બાયોડીજલ કે પ્રસાર મેં જુટી અન્ય સંસ્થાઓં કો ભી લાભાંશ દિયા જાયગા. જૈસે બૈંક, મશીન ઉત્પાદક, કૃષિ વિદ્યાપીઠોં કે અધ્યાપક, ઇત્યાદિ.
અંતર્રાષ્ટ્રીય નિયમોં કે અનુસાર યહ પ્રકલ્પ પહલે અપને હી દેશ મેં વન એવં પર્યાવરણ મંત્રાલય મેં જાઁચ વ માન્યતા કે હેતુ ભેજને કે બાદ બાયોડીજલ કી સંભાવનાએં સ્પષ્ટ સે સ્પષ્ટતર હોતી ચલી ગઈ. આજ દેશ ઐસી સ્થિતી મેં હૈં કિ ઇસ તરહ કા એક નહી બલ્કિ સૌ પ્રકલ્પ ભી બનાકર અંતર્રાષ્ટ્રીય સીડીએમ બાજાર મેં દાખિલ કિયે જા સકતે હૈં. એક સૌ, દો સૌ, ગાંવો કે કિસાન મિલકર દસ - બીસ હજાર હેક્ટર પર રતનજ્યોત યા કરંજ કે બીજ ઉગાકર પ્રકલ્પ પેશ કરના ચાહેં તો કર સકતે હૈં. વર્તમાન મેં વિભિન્ન રાજ્યોં મેં બોયોડીડલ કી બાબત જો ભી જન - મુહિમ હૈ, યા રતનજ્યોત ખેતી કી શુરુઆત હૈ, ઔર સરકાર કી તૈયારી હૈ ઇસે દેખતે હુએ પીસીઆરએ મેં હમને અનુમાન લગાયા કિ આંધ્રપ્રદેશ, છત્તીસગઢ, ગુજરાત, હરિયાણા મેં ઐસે પાંચ - પાંચ પ્રકલ્પ
ઔર બાકી રાજ્યોં મેં ભી દો - ચાર પ્રકલ્પ બન સકતે હૈં. સૌ પ્રકલ્પોં મેં કુલ બીસ-પચીસ લાખ ટન બાયોડીજલ ઉત્પાદન કી ક્ષમતા હોગી, જિસકા કારોબાર સાત-આઠ હજાર કરોડ રુપયે તક જા સકતા હૈ.

અર્થાત આઠ હજાર કરોડ રુપયે કા કારોબાર, ચાર-પાંચ સૌ કરોડ રુપયે કી અતિરિક્ત આમદની જો પ્રદૂષણ બચત ઇકાઇયોં સે આયેગી, બીસ લાખ હેક્ટર જમીન પર બાયોડીજલ કી ખેતી - યે સારે આંકડે દો બાતો કી ઓર સંકેત કરતે હૈં - કિ યહ એક અનૂઠી ક્રાંતિ કા રુપ લે સકતા હૈ. જૈસે દેશ મેં પહલે હરિત ક્રાન્તિ આઈ, ફિર દૂધ કા વ્યાપાર બઢા જિસે શ્ર્વેત ક્રાન્તિ કહા ગયા. ઇસી પ્રકાર એક સુનહરી ક્રાન્તિ દસ્તક દે રહી હૈ. એક બાયોડીજલ કાર્પોરેશન બન જાયે તો યહ ક્રાન્તિ ઔર ભી તેજી સી લાઈ જા સકતી હૈ. દૂસરી મહત્વપૂર્ણ બાત યહ હૈ કિ જબ ઇતની બડી લાગત કી બાત હોતી હૈ, તો વિભિન્ન ગ્રુપોં કો ઇસકે લિયે તૈયાર કરના પડતા હૈ - ઉનકી ક્ષમતા બઢાને કે લિયે પ્રયાસ કરને પડતે હૈં. ઐસે કઈ પ્રયાસ ભી કરને પડેંગે - કિસાન, મશીન લગાને વાલે, મશીન બનાને વાલે, રિસર્ચ કરને વાલે, બૈંક, યહાઁ તક કિ નિતિ નિર્ધારણ કરને વાલે નેતા વ પ્રશાસક તથા મીડીયા ઇત્યાદિ સબકે લિયે વિભિન્ન પ્રશિક્ષણ કાર્યક્રમ કરને પડેંગે. વિભિન્ન શોધસંસ્થાઓં કે શોધ કાર્ય ઔર શોધ નિબંધો કો ભી લોગોં તક પહુઁચાના હોગા. કઈ શોધ કાર્ય કરવાને હોંગે. ઇન સબ કે લિયે કુછ તો લાગત કરની પડેગી.

૬.૦
કેન્દ્ર સરકાર ને ગ્રામીણ વિકાસ મંત્રાલય કો ઇસ કામ કે લિયે સૂત્રધાર મંત્રાલય કે રુપ મેં નિયુક્ત કિયા હૈ. વિભિન્ન રાજ્યોં કે સંબંધિત મંત્રાલય ભી ઇસ પ્રકાર કે ક્ષમતા મૂલક કાર્યક્રમ કર સકતે હૈ. યદિ હમ આઠ દસ હજાર કરોડ કે કારોબાર કી બાત કર રહે હે, તો ઐસે ક્ષમતા મૂલક કાર્યક્રમ કે લિયે સૌ કરોડ કા ખર્ચ ભી જાયજ હો જાતા હૈ. ઐસે કાર્યક્રમોં કે લિયે ગ્રામીણ વિકાસ મંત્રાલય, પંચાયત રાજ્ય મંત્રાલય, પેટ્રોલિયમ મંત્રાલય, અપાંરપરિક ઊર્જા મંત્રાલય, યોજના આયોગ જૈસી હસ્તિયાઁ આગે આ રહી હૈં.

૭.૦
કિસાનોં ઔર ગ્રામીણ રોજગાર કી દૃષ્ટિ સે દેખને પર બાયોડીજલ કાર્યક્રમ કી કઈ ખૂબિયાઁ નજર આતી હૈં.

બાયોડીડલ કો સ્ટોઅર કર રખા જા સકતા હૈ, જબકિ સૌર ઊર્જા, પવન ઊર્જા યા પનબિજલી કો સ્ટોઅર નહી કિયા જા સકતા હૈ.

ડીજલ પમ્પ, ટ્રૈક્ટર, એક ટ્રક, બસ ઇત્યાદિ મેં ઇસે આસાની સે મિલાયા જા સકતા હૈ. અબ તક કિયે ગયે
પ્રયોગ બતાતે હૈં કિ પાંચ સે દસ પ્રતિશત બાયોડીજલ મિલાયા જાય તો વહ પૂર્ણતઃ સુરક્ષિત હૈ. યે પ્રયોગ ઇંડિયન ઑયલ કાર્પોરેશન કે અનુસંધાન વિભાગ તથા અન્ય કુછ કૃષિ વિદ્યાપીઠોં ને કિયે હૈં. પાંચ પ્રતિશત બોયોડીજલ સે ઇંડિયન ઑયલ ને પાંચ દિનોં તક લખનઊ - દિલ્લી શતાબ્દી એક્સપ્રેસ ચલવાઈ ઔર અબ એક પૂરી માલગાડી એક સાલ તક ચલવાને જા રહે હૈં. સાથ હી હરિયાણા રોડવેજ કી બીસ બસેં ભી ચલવા રહે હૈં. ભારત પેટ્રોલિયમ ને ગુજરાત સ્ટેટ કી બસેં - ચલવાઈં જબ કિ હિંદુસ્તાન પેટ્રોલિયમ ને મુંબઈ મે બેસ્ટ બસેસ ચલવાઈં. અબ ઇન સારી તસલ્લિયોં કે બાદ પેટ્રોલિયમ મંત્રાલય ને ઘોષણા કર દી હૈ કિ પચીસ રુપયે લીટર કી કીમત પર જો ભી બાયોડીજલ બેચના ચાહે, તેલ કંપનિયાઁ ઇસે ખરીદેંગી. યહ વ્યવસ્થા 1 જનવરી ૨૦૦૬ સે લાગૂ હોગી. ઇસકે લિયે દેશ ભર કે બીસ માર્કેટિંગ ટર્મિનલ્સ પર બાયોડીજલ ખરીદને કી, ઉસકી શુદ્ધતા કે જાઁચ કી, ભંડારણ કી ઔર ડીજલ કે સાથ મિશ્રણ બનાને કી વ્યવસ્થા કી જાયગી. લેકિન બેચને વાલે કો એક ટૈંકર લોડ યાની કરીબ .... ટન બાયોડીજલ એક બાર મેં લાના પડેગા, તાકિ શુદ્ધતા કી જાઁચ પરખ કા કામ બાર
બાર ન કરના પડે.

ઇસસે પહલે ભી સરકારને પેટ્રોલ મેં અલ્કોહલ કે મિશ્રણ કે લિયે વ્યવસ્થા કી થી. લેકિન પેટ્રોલ અધિક જ્વલનશીલ હૈ ઇસલિયે ઉસકે સાથ મિશ્રણ કરને મેં અધિક એહતિહયાત બરતના પડતા હૈ, જબકિ ડીજલ મેં બાયોડીજલ મિલાના અધિક આસાન હૈ. ઉપભોક્તા ખુદ ભી યહ કર સકતા હૈ. લેકિન ઉસકે પાસ શુદ્ધતા કી કોઈ ગૈરંટી યા જાઁચ પરખ કા તરીકા નહી હોગા.

૮.૦
આજ ભી હરિયાણા કે કઈ કિસાન રતનજ્યોત કે તેલ સે ઔર આંધ્ર કે કિસાન કરંજ કે તેલ સે ખેતી કે પમ્પ ઔર ટ્રૈક્ટર ચલા રહે હૈં. તેલ નિકાલને કે લિયે ગાંવ કી ઉન્હીં ઘાણિયોં કા ઉપયોગ કિયા જાતા હૈ, જિસમેં ગાંવ કે લિયે સરસોં, મૂંગફલી યા અન્ય તિલહનોં કે તેલ નિકાલતે હૈં. ચૂંકિ રતનજ્યોત યા કરંજ કા તેલ અખાદ્ય હૈ, ઇસલિયે બાદ મેં આધા કિલો સરસોં પિસાને સે ઘાણી ફિર સ્વચ્છ હોકર ખાદ્ય તેલ કે લાયક બન જાતી હૈ. વહ આધા કિલો સરસોં તેલ ભી રતનજ્યોત તેલ મેં મિલા લિયા જાતા હૈ.

ઇસ તેલ કો સીધે ટ્રૈક્ટર મેં નહી ડાલા જા સકતા. લેકિન તીન ચાર દિન ધૂપ મેં રખને સે ઇસકી ગાજ નીચે બૈઠને લગતી હૈ ઔર ઊપર સે સુનહરે રંગ કા તેલ નિથાર લિયા જાતા હૈ. ઇસસે તેલ કે અન્દર જો ભી ગોંદ બનાને વાલે તત્વ હૈં, વે કાફી હદ્ તક નિકલ જાતે હૈં. કુછ ઔર ભી રાસાયનિક ગુણ બદલતે હોંગે.

હાલાંકિ અબ તક કિસી વૈજ્ઞાનિક સંસ્થા ને ઇસ પ્રકાર કા શોધ કાર્ય હાથ મેં નહીં લિયા હૈ કિ ઉપરોક્ત વિધિ સે પ્રાપ્ત સૂર્યસ્પર્શિત તેલ કે ગુણ ક્યા હૈં ઔર વિભિન્ન મશીનોં પર ઉસકા અસર ક્યા પડતા હૈ. ફિર ભી એક હરિયાણા ઔર આંધ્ર કે કિસાન બતાતે હૈં કિ ખાલિસ તેલ કે પ્રયોગ સે ઉનકે મશીનોં કો કોઈ નુકસાન નહી હો રહા, એક લિટર ડીજલ કી જગહ સાત સૌ મિલીલીટર બાયોડીજલ મેં કામ ચલ જાતા હૈ, મશીન સે કોઈ ધુઆં યા બદબૂ નહી નિકલતી, મશીન કી તંદુરુસ્તી અધિક અચ્છી રહતી હૈ - યે સબ હૈં ઉનકે અનુભવ જિસકે લિયે સુનિયોજિત પ્રયોગ કર પરીક્ષણ કરના આવશ્યક હૈ. દૂસરી ઓર હૈં વૈજ્ઞાનિક જો માનતે હૈં કિ બિના બાયોડીજલ બનાએ ખાલિસ તેલ કો પ્રયોગ કરને સે મશીન કો નુકસાન હો સકતા હૈ. ઇસલિયે તમાન વૈજ્ઞાનિકોં કા ધ્યાન ઇસ ઓર લગા હૈ કિ બાયોડીજલ બનાને કી પ્રક્રિયા અર્થાત્‌ ટ્રાન્સઈસ્ટરીફિકેશન કી બાબત ઐસે મેં અધિક અનુસંધાન કરેં. ઐસે મેં ખાલિસ તેલ પર અનુસંધાન ભી આવશ્યક હૈં.

૯.૦
બહરહાલ ટ્રાન્સઇસ્ટીફિકેશમ કી પ્રક્રિયા ભી કોઈ મહાકઠિન નહી હૈ. રતનજ્યાત તેલ, મિથેનૉલ ઔર કૉસ્ટિક સોડા કે મિશ્રણ કો તીન - ચાર ઘંટે તક ગર્મ કરતે હૈં ઔર બાદ મેં દો - તીન ઘંટે ઠંડા હોને પર તેલ કી જગહ બાયોડીજલ ઔર મિથેનૉલ કી જગહ ગ્લિસરૉલ બન જાતા હૈ જો એક દૂસરે સે અલગ હો જાતે હૈ ઔર બાયોડીજલ કો નિથાર લિયા જાતા હૈ .

અબ વૈજ્ઞાનિક તો ઇસ ખોજ મેં લગે હૈં કિ યહ પ્રક્રિયા બડે પૈમાને પર કરને લાયક મશીન્સ વ યંત્ર બના સકેં. સો કિસી ને પ્રતિદિન દસ લીટર કા, કિસી ને સૌ કા ઔર કિસી ને એક ટન કા સંયંત્ર વિકસિત કર લિયા હૈ . કુછ લોગ વિદેશોં સે લાકર બડે સંયત્ર લગા રહે હૈં જિસમેં દસ સે પચાસ ટન બાયોડીજલ બન સકે. કુછ વિદેશી કંપનિયાં પ્રતિદિન તીન સૌ ટન વાલે સંયંત્રોં કી બાત કરતી હૈં . દૂસરી ઓર કિસાન અપને ખલિહાન મેં હી છોટે ચૂલ્હે પર ઇસ તરહ મિશ્રણ કો ગર્મ કરન બાયોડીજલ બના રહે હૈં . તાત્પર્ય યહ હૈ કિ
હમારે દેશ કી વિભિન્નતાઓં કો દેખતે હુએ આજ કી તારીખ મેં યહ બહુત સિર ખપાને વાલા પ્રશ્ન નહીં હૈ કિ બાયોડીજલ ઉત્પાદન કે લિયે કિતને બડે પૈમાને કા સંયત્ર લગાયા જાયે . યહ પ્રશ્ન શાયદ અગલે પાંચ-દસ વર્ષોં કે બાદ મહત્વપૂર્ણ હોગા .

૧૦.૦
બાયોડીજલ કા કારોબાર બઢે ઇસકે લિયે સરકાર કી તરફ સે ચાર મુદ્દોં પર નીતિ નિર્ધારણ કી આવશ્યકતા હૈ . પહલા મુદ્દા થા ન્યૂનતમ મૂલ્ય નિર્ધારણ - જો હર છહ મહીને મેં આવશ્યકતાનુસાર બઢાયા યા ઘટાયા જા સકે. ન્યૂનતમ મૂલ્ય ઉતના હી રખના પડેગા જિસ ભાવ મેં તેલ રિફાઇનરી કંપનિયો કો કો ડીજલ કા ભાવ પડતા હૈ . ઉદાહરણ કે લિયે એક અક્ટૂબર કો ક્રૂડ ઑયલ કા દામ પ્રતિ બૈરલ? ડૉલર, અર્થાત્‌ પ્રતિ લીટર? રુપયે થા . ઇસસે રિફાયનરી મેં ડીજલ બનાને પર ઉત્પાદક કંપની કો ડીજલ પડતા હૈ પચીસ રુપયે પ્રતિ લીટર - જિસે રિફાયનરી ગેટ પ્રાઇસ કહતે હૈં . ફિર ઇસકી ઢુલાઈ, ભંડારણ, વિતરણ, લાભાંશ, સરકારી ટૈક્સ આદિ સારે ખર્ચ મિલાકર ગ્રાહક કો યહી ડીજલ તૈંતીસ રુપયે પ્રતિ લીટર કે ભાવ પડતા હૈ . અંતર્રાષ્ટ્રીય બાજાર મેં ક્રૂડ કી કીમત દો ડૉલર સે બઢ જાયે તો ડીજલ કી રિફાયનરી ગેટ પ્રાઇસ એક રુપયે પ્રતિ લીટર બઢ જાતી હૈ .

ઇન્હીં મુદ્દોં કો ધ્યાન મે રખકર સરકાર ભવિષ્ય મેં બાયોડીજલ કે ખરીદ કી દર તય કરેગી .

૧૧.૦
નીતિ નિર્ધારણ મેં દૂસરા મુદ્દા હૈ ટૈક્સ કા . આજ કી તારીખ મેં ખાદ્ય તેલ પર કોઈ ટૈક્સ નહીં હૈ ઔર સેલ્સ ટૈક્સ હૈ કેવલ ચાર પ્રતિશત . વહી ટૈક્સ નીતી અખાદ્ય તેલ પર ભી લાગૂ હો સકતી હૈ. બાયોડીજલ કે કારોબાર કો પ્રારંભિક વર્ષોં મે સંબલ દેને કે લિયે યહ આવશ્યક હૈ કિ સરકાર ઇસે ટૈક્સ સે રાહત દિલાયે. કુછ ઐસે કદમ ગુજરાત સરકાર ઉઠા ચુકી હૈ . કેંદ્ર સરકાર ભી અગલે તીન પાંચ વર્ષોં તક ટૈક્સ રાહત દે સકતી હૈ. ઇસકે અંતર્ગત - એક્સાઇજ સે રાહત ઔર કેવલ ચાર પ્રતિશત સેલ્સ ટૈક્સ - યે દો સુવિધાએઁ ઉસે મિલે જો બાયોડીજલ કા ઉત્પાદન કર રહા હૈ. સાથ હી તેલ કંપનિયોં કો ભી યહ રાહત હોની ચાહિએ કિ જબ વેં પચ્ચાન્યબેં લીટર ડીજલ મેં પાંચ લીટર બાયોડીજલ મિલાયેં તો ઉન્હેં કેવલ પચ્ચાન્યબેં લીટર પર હી સેલ્સ ટૈક્સ દેના પડે, ના કિ સૌ લીટર પર. ઇસસે તેલ કંપનિયોં કો બાયોડીજલ
પર જો ભી હઁડલિંગ ખર્ચ આ રહા હૈ ઉસકી ભરપાઈ હોગી વહ બચેગા ઔર વે અધિક બાયોડીજલ ખરીદને કે લિએ ઉત્સુક હોંગી .

૧૨.૦
ઇન દો છોટે મુદ્દોં કે બાદ નીતિ નિર્ધારણ જો કા સબસે મહત્વપૂર્ણ મુદ્દા ઉઠતા હૈ - વહ હૈ બાયોડીજલ કો બાજાર મેં પ્રસ્થાપિત કરને કા. તીન વર્ષ પૂર્વ જબ સરકાર ને બાયોડીજલ મિશન બનાયા, તબ ઇસ સે અબ તક વિષય મેં કઈ જગહ અલગ અલગ પ્રકાર કે કામ સંપન્ન હુએ. લેકિન ઇસે બાજાર મેં ઉતારના હો તો નિરંતર ઉત્પાદન ઔર ખરીદ, દોનોં આવશ્યક હૈં. તભી કીમતેં અપને સ્વાભાવિક રુપ મેં આ સકતી હૈં. પિછલે વર્ષ તક રતનજોત તેલ યા બાયોડીજલ કા ઉત્પાદન ઔર ઉપયોગ દોનોં હી ફુટકર રુપ મેં હોતે રહે. કેવલ તીનોં તેલ કંપનિયોં ને કુલ મિલાકર સૌ ટન બાયોડીજલ અપને પ્રયોગોં કે લિયે ખરીદા. વહ ભી ટેણ્ડર ઇત્યાદિ લમ્બી કાર્યપ્રણાલી કો પાર કરતે હુએ. યહ બાયોડીજલ ભી પડા ૫૫ રુપયે સે લેકર ૮૫ રુપયે પ્રતિ લીટર કે ભાવ . કારણ યહ થા કિ પિછલે વર્ષ તક કિસી ને બાયોડીજલ કે નિરંતર ઉત્પાદન કી બાત નહી સોચી. જિસને યંત્ર લગાએ ભી હૈં વે પાંચ-છઃ ટન ઉત્પાદન કરકે રુક જાતે હૈં, વહ બિક જાય તો ફિર આગે કા સોચતે હૈં . ઇસલિએ જબ તક સપ્લાઈ ચેન કી નિરંતરતા નહીં બન પાતી તબ તક બાયોડીજલ કા દામ બઢ ચઢ કર
હી રહેગા . તબ તક તેલ કંપનિયાઁ બડે પૈમાને પર ઇસે ખરીદને સે કતરાતી રહેંગી . નિરંતર ખરીદારી નહી હુઈ તો નિરંતર ઉત્પાદન ભી શુરુ નહી હોગા . યહ દુષ્ટ ચક્ર ઇસ પ્રકાર ચલના રહેગા .

ઇસે ભેદને કી યહ નીતિ હો કિ સરકાર આરંભિક વર્ષોં કે લિએ બાયોડીજલ પર કુછ સબ્સિડી દે. કુછ વર્ષ પહલે જબ ડીજલ કા દામ બહુત કમ થા, ઔર ક્રૂડ ઑયલ કે એક બૈરલ કી કીમત માત્ર બીસ ડૉલર થી, તબ બાયોડીજલ કી બાત બેમાની થી. લેકિન આજ ક્રૂડ કે બઢતે દામોં ને ડીજલ કો તીસ રુપયે લીટર કે કગાર પર લા દિયા હૈ . ભલા હો કિસાનોં કા જિનકે પ્રયાસોં કે કારણ બાયોડીજલ કા માહૌલ બના ઔર અબ કઈ ઉત્પાદકોં ને પીસીઆરએ કો બનાયા હૈ કિ વે તૈંતીસ રુપયે પ્રતિ લીટર સે બાયોડીજલ બેચને કો તૈયાર હૈં. ઇસ પ્રકાર દોનોં ડીજલોં કી કીમત એક દૂસરે કે ઇતને નિકટ આ ગઈ હૈં, જહાઁ થોડી સી સબ્સિડી મિલને પર બાયોડીજલ કા કારોબાર જડ પકડ કર તત્કાલ ફલ - ફૂલ સકતા હૈ.

ડીજલ કી રિફાયનરી ગેટ પ્રાઇસ પચીસ રુપયે ઔર ડીજલ ઉત્પાદક દ્વારા પ્રસ્તાવિત બિક્રી મૂલ્ય તૈંતીસ રુપયે કા ગણિત બૈઠાકર પીસીઆરએ ને હિસાબ લગાયા હૈ કિ અગલે છઃ, છઃ, છઃ મહીને તક બાયોડીજલ પર ક્રમશઃ આઠ રુપયે, પાંચ રુપયે ઔર તીન રુપયે કી સબ્સિડી - ઘોષિત કી જાયે તો ઉન અઠારહ મહીનોં મેં અનુમાનિત બિક્રી ક્રમશ : ૨ હજાર ટન, ૮ હજાર ટન ઔર ૧૫ હજાર ટન હોગી . ઇસ પ્રકાર પચીસ હજાર ટન કે કારોબર કે લિયે સબ્સિડી કી રકમ કરીબ દસ કરોડ કી હોગી . ઇસસે કારોબાર કો જો તીવ્ર ગતિ મિલેગી, ઉસે દેખતે હુએ યહ રકમ કોઈ બહુત બડી નહી હૈ .

૧૩.૦
જબ દેશ મેં ઓએનજીસી જૈસા બડા કમિશન બનાયા ગયા (૧૯૫૬) યા ઇંડિયન ઑયલ કાર્પોરેશન બના (૧૯૬૪) તબ ભી દેશ કે સામને ઊર્જા સ્વાબલંબન કા મુદ્દા પ્રમુખ થા જિસ કારણ ઇન દોનોં સંસ્થાઓં મેં સરકાર ને ભારી માત્રા મેં નિવેશ કિયા . તબ જાકર તીન-ચાર વર્ષોં મેં ઐસી સ્થિતી બની કિ ક્રૂડ કા ઉત્પાદન ઔર રિફાયનિંગ હમારે અપને બલ બૂતે પર સંભવ હો સકા ઔર દેશ મેં ઈંધન કી આપૂર્તિ બઢી. આજ ફિર હમારે દેશ કે લિયે ઊર્જા આપૂર્તિ કા બડા પ્રશ્ન ખડા હુઆ હૈ. ઐસે સમય બાયોડીજલ જૈસે વિકલ્પ પર અભી સે ધ્યાન દેના ઔર ખર્ચ કરના ઉચિત હૈ તાકિ અગલે એક-દો વર્ષોં મેં યહ કારોબાર ચલ નિકલે ઔર અંતર્રાષ્ટ્રીય બાજાર મેં ક્રૂડ કા દામ બઢે તબ હમ ઉસે ધતા બનાકર અપને રાસ્તે પર ચલ નિકલેં.

૧૪.૦
સબ્સિડી કે હી મુદ્દે કે સાથ કિસાન કી લાગત ઔર ઉસે મિલને વાલી આય કા ભી ગણિત આવશ્યક હો જાતા હૈ. વિદેશોં મેં જહાઁ ખાદ્ય તેલ બીજોં સે બાયોડીજલ બનાયા જાતા હૈ વહાઁ ઉનકે પાસ સોયાબીન, રાઈ, મૂંગફલી, સૂર્યમુખી, આદિ કઈ વિકલ્પ હૈં. ઇનકી સઘન ખેતી હો સકતી હૈ જો તીન-ચાર માહ મેં ફસલ દે દેતી હૈ. લેકિન અપને દેશ મેં ખાદ્ય તેલ લોગોં કે ખાને કે લિયે હી પૂરા નહીં પડતા. સો ઇસે ઈંધન કે લિયે લગાયા નહી જા સકતા. ઇસી સે હમેં અખાદ્ય તેલ બીજોં કા વિકલ્પ ઢૂંઢના પડતા હૈ. ઇસકે લિયે રતનજ્યોત, કરંજ, મહુઆ, નીમ જૈસે પેડ ઉપયુક્ત હૈં, ઔર હમારે દેશ મેં સદિયોં સે બહુયાત મેં હૈં. લેકિન ઉનકી ફસલ દેર સે આયેગી. સબસે જલ્દી આનેવાલે રતનજ્યોત કે લિયે ભી તીન વર્ષ કા સમય ચાહિયે. દૂસરા પહલૂ દેખેં તો એક બાર ઇસકી સઘન ખેતી કર લેને પર અગલે તીસ - ચાલીસ વર્ષ તક ઇસકે ફલ બીજ ઉગતે રહેંગે. કરંજ ઇત્યાદિ બાકી પ્રજાતિયાઁ બડે વૃક્ષ કી શ્રેણી મેં આતે હૈં, ઉનકે બીજ આને મેં પાંચ વર્ષ લગ જાતે હૈં, ઔર ઉનકી આયુ ભી સૌ વર્ષોં સે અધિક હોતી હૈ - સો વે સઘન ખેતી કે રૂપ મેં નહી બલ્કિ ખેત કી મીંડ પર, સાથ હી રાજમાર્ગ કે દોનોં ઓર યા વનભૂમિ પર લગાયે જા સકતે હૈં. રતનજ્યોત દોનોં તરહ સે ઉપયુક્ત હૈ. યહ કરીબ તીન-ચાર મીટર હી ઊઁચા હૈ જિસસે ફલ તોડના યા છાંટના આસાન હો જાતા હૈ. હર ગાંવ મેં જો ભી બંજર જમીન હૈ ઉસ પર લગાને કે લિયે યહ અત્યંત ઉપયોગી હૈ. ટિશ્યૂ કલ્વાર કે માધ્યમ સે ઇસકી પહલી ફસલ તીન કે બજાય ડેઢ વર્ષ મેં ભી પાઈ જા સકતી હૈ.

૧૫.૦
જિસે રતનજ્યોત કી સઘન ખેતી કરની હો ઉસકે લિયે તીન બાતેં આવશ્યક હૈં - પહલી હૈ અચ્છે કિસ્મ કે બીજ જિસકે લિયે કિસી કૃષિ વિદ્યાપીઠ કી રાય લેની ચાહિયે. કુછ વિદ્યાપીઠોં ને ડેમાન્સ્ટ્રેશન પ્લૉટ્સ કિયે હૈં ઉન્હેં દેખકર ખાદ, પાની ઇત્યાદિ કે સાથ ઇંટરક્રાપિંગ કે તૌર તરીકે ભી જાનને ચાહિયે. છત્તીસગઢ મેં બડે પૈમાને પર ટમાટર, ગેહૂઁ, પુદીના, બ્રાહમી, સફેદ મૂસલી જૈસી ફસલેં રતનજ્યોત કે સાથ લગાઈ જા રહી હૈં. સાથ હી બીજ બેચને કી સુવિધા નર્સરી ટિશ્યૂ કલ્ચર ઔર બૈંક સે કર્જા મિલને કી સુવિધા કી ભી જાનકારી આવશ્યક હૈ.

૧૬.૦
ગાઁવોં મેં ઇસ પ્રકાર જો અખાદ્ય તેલબીજ ઉગેંગે, ઉન્હેં ઇકઠ્ઠા કરના, છિલકે ઉતારના ઔર ઘાણી સે તેલ નિકાલને કા વ્યવસાય કિયા ગાંવ મેં હી કિયા જા સકતા હૈ. ઇસકે અલાવા બાયોડીજલ બનાને કા લઘુઉદ્યોગ ભી આરંભ કિયા જા સકતા હૈ જિસકે લિયે છોટે યંત્ર ભી ઉપલબ્ધ હૈં. દો અન્ય વ્યવસાય ભી શુરૂ કિયે જા સકતે હૈં. ભવિષ્ય મેં જહાઁ કહીં બાયોડીજલ બનેગા વહીં ઉસકી શુદ્ધતા પરખને કી બાત ઉઠેગી. ઇસ જાઁચ મેં મુખ્યતઃ પાંચ બાતેં દેખી જાતી હૈં - જ્વલન બિંદુ, કૉપર કોટોજન અર્થાત્‌ તાંબા ક્ષતિ કા દોષ (અધિક આમ્લના હો તા યહ મશીનોં મેં લગે તાબેં કે પુર્જોં કા નુકસાન પહુઁચાયેગા) ઇત્યાદિ. ઇસ તરહ કે જાઁચ કી સુવિધા ભી વ્યવસાય કે તૌર પર તહસીલ યા જિલા સ્તર પર મુહૈયા કરાઈ જા સકતી હૈ. નર્સરી તથા ટિશ્યૂ કલ્ચર ભી વ્યવસાય બન ચુકે હૈં.

૧૭.૦
આજ કિસાન ખેતી કે પમ્પ મેં ડીજલ કી જગહ રતનજ્યોત તેલ ડાલ હી રહે હૈં. ઇસી બાત કો આગે બઢાતે હુએ ગાંવ મેં છોટે પૈમાને પર બિજલી ઉત્પાદન ભી આરંભ કિયા જા સકતા હૈ. ઇસકે લિયે સીધા રતનજ્યોત તેલ ઇસ્તેમાલ કરના કહાં તક સફલ હોગા? યહ શોધ કાર્ય છત્તીસગઢ કે આદિવાસી ઇલાકોં મેં શુરૂ હો ચુકા હૈ ઔર બાયોડીજલ આધારિત બડે પૈમાને પર બિજલી ઉત્પાદન કા ગણિત ભી કિયા જાને લગા હૈ. પ્રતિદિન ,, ટન બાયોડીજન કી ખપત સે ,,,, મેગાવાટ બિજલી ઉત્પાદન કા પ્રકલ્પ આરંભ કરને કા પ્લાન ગઢા જા રહા હૈ.

૧૮.૦
યે સારી સંભાવનાએઁ ઇસલિયે ઉપલબ્ધ હૈં કિ બાયોડીજલ કઈ વિકલ્પ પ્રસ્તુત કરતા હૈ. ખેત કી મેડોં પર લગાના હો, જંગલ મેં ઉપજાના હો, બંજર જમીન મેં લગાના હો યા સઘન ખેતી કરની હો રતનજ્યોત હર તરહ સે કામ આયેગા. યહ સમૂચે દેશભર કી તમામ જલવાયુઓં મેં ઉગાયા જા સકતા હૈ. ઇસકે સાથ દૂસરી ફસલેં લગાઈ જા સકતી હૈં. હાઁ -- રતનજ્યોત આવશ્યક માત્રા મેં ઉપલબ્ધ ન હો વહૉ કરંજ ઇત્યાદિ બીજો સે આપૂર્તિ કી જા સકતી હૈ. બાયોડીજલ બનાને કે બજાય કેવલ સૂર્યસ્પર્શના પ્રક્રિયા સે કામ ચલાયા જા સકતા હૈ. બાયોડીજલ બનાના હો તો લઘુ ઉદ્યોગ, મધ્યમ ઉદ્યોગ ઔર બડે ઉદ્યોગ - તીનોં વિકલ્પ આજ ઉચિત હૈં. પરિવહન કે લિએ અર્થાત્‌ બસ, ટ્રક, ટ્રૅક્ટર ઔર કારોં મેં કામ આયેગા તો ઉધર ખેતી કા પમ્પ ચલાને, બિજલી બનાને ઔર ઉદ્યોગોં મે ડિજલ કે વિકલ્પ કે રૂપ મેં ભી કામ આ સકતા હૈ. બડે પૈમાને પર ઉત્પાદન કરને કે લિયે મેં આવશ્યક માત્રા મેં બીજ ન મિલે તો અન્ય પર્યાય ભી હૈં. ઉદાહરણ કે લિયે બડે હોટલોં કી રસોઈ કે બાદ અધજલા હુઆ તેલ, પામ ઑયલ ખાદ્ય તેલ કે શુદ્ધિકરણ સે બચી હુઈ ગાજ - જો આજ ખલી બનાને કે કામ આતી હૈં - ઇત્યાદી કા તાત્કાલિક ઉપાય કિયા જા સકતે હૈં. ઇસ પ્રકાર હમ દેખતે હૈં કિ એક ઓર જહાઁ અન્ય વૈકલ્પિક ઊર્જા સ્ત્રોતોં કી તુલના મેં બાયોડીજલ કી સંભાવનાએૅ અધિક હૈં, વહી દૂસરી ઓર યહ પૂર્ણતયા કૃષિ-ઉન્મુખી કાર્યક્રમ હૈ જો કિસાન કે હાથ મેં રહેગા.
૧૯. આજ હમ લગભગ એક સૌ બીસ હજાર કરોડ રૂપયે કા ક્રૂડ આયાત કરતે હૈં. ઇસમેં સેં પૉચ પ્રતિશત યાની કેવલ છ હજાર કરોડ રૂપયે કા કારોબાર ભી યદિ દેશ કે કિસાન કે હાથ આ જાય તો દેશ કા ચેહરા ચમક ઉઠેગા. ઇસલિયે આવશ્યક હૈ કિ ઇસ સંભાવિત છ હજાર કરોડ રૂપયે કે કારોબાર કો ધ્યાન મે રખકર કેન્દ્ર સરકાર ક્ષમતા-વૃધ્દિ યાની કપૈસિટી બિલ્ડિંગ કે ઉપાય તત્કાલ આરંભ કરે. સૌ દો સૌ કરોડ કે આસપાસ બજટ ખર્ચ કરે. જિસમેં કિસાનોં કા પ્રશિક્ષણ, કૃષિ વિધાપીઠોં કે પ્રયોગ, બીજ- ગુણન, પૌધવાટિકા, મશીનોં કે પ્રયોગ, બૈંક ઔર સરકારી અધિકારિયોં કા પ્રશિક્ષણ, યંત્ર બનાને વાલે ઉદ્યમિયો કા પ્રશિક્ષણ, બિજલી ઉત્પાદન, લ્યુબ્રિકેશન, સાથ હી બાયોડીજલ ઉત્પાદન પ્રક્રિયા મેં શોધકાર્ય ઇત્યાદિ કઈ કામ તત્કાલ ઔર વિસ્તૃત સ્તર પર હાથ મેં લેના આવશ્યક હૈ.
૨૦. થોડે શબ્દોં મે યદિ સરકાર વાસ્તવ મેં એક મિશન બનાકર ઉસે સૌ- દો સૌ કરોડ કા એક બીજ-ધન ફંડ દે દે, તો કુછ હી વર્ષોં મે વહ બીજ એક બડે વૃક્ષ કે રૂપ મે આઠ દસ હજાર કરોડ કા કારોબાર કરેગા, શાયદ હમ અપના બાયોડીજલ નિર્યાત ભી કર સકેંગે. દેશ સે બાહર જાને વાલા પૈસા દેશ કે અંદર રહા તો કિસાન સમૃધ્દ હોંગે ઔર કિસાનોં કા નારા- કિ અબ તેલ ખાડી સે નહી ઝાડી સે- સર્વથા સાર્થક સિધ્દ હોગા.
----------------------------------------------------
यदि किसीने इसे पढा ओर लगा कि लेख या प्रयास अच्छे हैं तो मुझे अवश्य बतायें।